Στις 4 Οκτωβρίου 2011 έφυγε από κοντά μας ο Αργύρης Φατούρος: μοναδικός
πανεπιστημιακός δάσκαλος, επιστήμονας παγκόσμιας εμβέλειας και
πραγματικός συνάδελφος, με τον καλύτερο ορισμό της λέξης. Το χιούμορ
του, η ανθρωπιά του, ο ρεαλισμός και η ανοχή του στη διαφορετική άποψη
ήταν παροιμιώδη. Πολυδιάστατος και αναγεννησιακός, κυριολεκτικά είχε
ξεπεράσει τα στενά όρια που διαχωρίζουν τις κοινωνικές επιστήμες από τη
μελέτη της νομικής επιστήμης και του δικαίου γενικότερα. Διέπρεψε για
πολλά χρόνια στη φημισμένη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Ινδιάνα
στο Μπλούμινγτον και ακολούθησε τα βήματα του κορυφαίου μέντορά του,
Wolfgang Friedmann, του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Όπως
και ο Φρίντμαν, ο Φατούρος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν πρέπει να
μεμφόμαστε την πολιτισμική ανομοιογένεια των κρατών ως βασικό εμπόδιο
στη δημιουργία γενικά αποδεκτών κανόνων του δημοσίου διεθνούς δικαίου.
Μάλλον, υποστήριζε, οι διαφωνίες που υπάρχουν οφείλονται στα
συγκρουόμενα συμφέροντα των κυβερνήσεων οι οποίες προωθούν την
οικονομική ανάπτυξη των κοινωνιών τους και συγχρόνως τη διατήρησή τους
στην εξουσία.
Υιοθέτησε ο Αργύρης Φατούρος έκτοτε τη ρεαλιστική πρόταση ότι η μεγαλύτερη συνάφεια νομικών θέσεων παρατηρείται ανάμεσα στα αναπτυγμένα κράτη και η μεγαλύτερη αμφισβήτηση προέρχεται από τα αναπτυσσόμενα. Το ζητούμενο, επομένως, για ένα θεσμικά καλύτερα οργανωμένο διεθνές σύστημα θα ήταν το κλείσιμο της ψαλίδας ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους του πλανήτη. Και σ’ αυτή την αρχή έμεινε σταθερός στο υπόλοιπο της λαμπρής του σταδιοδρομίας.
Το 1981, στην ακμή της παραγωγικότητάς του στις ΗΠΑ, αποφάσισε να επιστρέψει μόνιμα στην Ελλάδα μετά την εκλογή του στην έδρα δημόσιου διεθνούς οικονομικού δικαίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εννέα χρόνια αργότερα, το 1990, μετά από τιμητική μετάκληση, εξελέγη πρωτοβάθμιος καθηγητής στο τμήμα πολιτικής επιστήμης και δημόσιας διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη Θεσσαλονίκη μαζί με τους καθηγητές Δημήτριο Ευρυγένη και Χρήστο Ροζάκη πρωτοστάτησαν στην ίδρυση της Ελληνικής Εταιρίας Διεθνούς Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων. Στη διάρκεια όλης της σταδιοδρομίας του στην Ελλάδα, ως συγγραφέας, ερευνητής και δάσκαλος, εμπλούτιζε την απόδοσή του στην πρώτη και μόνιμή του αγάπη, το πανεπιστήμιο, με σημαντικές αρμοδιότητες στους χώρους της πολιτικής και της διπλωματίας (π.χ. υπηρεσιακός υπουργός Δικαιοσύνης, πρέσβης στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Συνεργασίας και Ανάπτυξης, Έλληνας εκπρόσωπος στις διερευνητικές συνομιλίες με τη γειτονική Τουρκία για την επίλυση του προβλήματος οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου).
Είχα την ευκαιρία να συνυπάρξω και να συνεργαστώ με τον Αργύρη από τα χρόνια που και οι δύο διδάσκαμε στην Αμερική και, κατά καλή μου τύχη, έχοντας συνυπηρετήσει μαζί του για σχεδόν είκοσι χρόνια στα πανεπιστήμια της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας. Το συμπέρασμά μου είναι ότι ο Αργύρης Φατούρος θα αποτελεί για τις επόμενες γενιές των πανεπιστημιακών ένα λαμπρό πρότυπο προς μίμηση. Δύο προσωπικές εμπειρίες δείχνουν το μέγεθος του θαυμασμού μου για τον αείμνηστο φίλο μου: Στην Αμερική, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, έπαιξε σημαντικό και αθόρυβο ρόλο στη στήριξη του αγώνα για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην πατρίδα μας. Προς τιμήν του δεν διαφήμισε ποτέ την αντιστασιακή του δραστηριότητα για να αποκομίσει προσωπικό, κομματικό ή κοινωνικό όφελος. Η δεύτερη εμπειρία αφορά στην πρόσκληση που του είχα κάνει να μιλήσει στο πανεπιστήμιό μου στην Ουάσινγκτον (American University) μετά την πτώση της δικτατορίας. Είχα μάθει ότι, πέρα από τις επιστημονικές του επιδόσεις στο διεθνές δίκαιο, ήταν λάτρης και μελετητής του ρεμπέτικου τραγουδιού. Δέχθηκε με χαρά του την πρότασή μου να μιλήσει στο κατάμεστο αμφιθέατρο της σχολής μας γι’ αυτή την ιδιαίτερη έκφραση του πόνου του απλού ανθρώπου και της δύναμης και υπομονής που εμπεριέχει. Φυσικά καταχειροκροτήθηκε γι’ αυτό που πάντοτε ήταν: ένας ταλαντούχος, πολυδιάστατος, θερμός και γνήσια μορφωμένος Έλληνας!
Δεν είμαι αρμόδιος να κρίνω τον τεράστιο όγκο της εξειδικευμένης βιβλιογραφίας του Αργύρη Φατούρου, η οποία έχει επανειλημμένα αξιολογηθεί προσεκτικά και πολύ θετικά από ειδήμονες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Θα αρκεστώ να κλείσω το σύντομο αυτό σημείωμα με λίγες σκέψεις που ο Αργύρης Φατούρος μοιράστηκε μαζί μας πριν από δύο δεκαετίες: Μιλώντας σε επιστημονικό συνέδριο στη Νέα Υόρκη, στα τέλη Μαΐου του 1991, συνόψισε με τον καλύτερο τρόπο το δίλημμα της σημερινής Ελλάδας ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, ανάμεσα στην παράδοση και τον εκσυγχρονισμό. Μεταξύ άλλων τόνισε ότι
«η προσαρμογή της Ελλάδας στο καθεστώς του μέλους της Ευρωπαϊκής Κοινότητας συνάντησε πολυδιάστατες δυσκολίες που αναζωογόνησαν, με την πάροδο του χρόνου, τον διάλογο για τον ρόλο της Ανατολικής παράδοσης στην ελληνική κοινωνία. Δυσκολίες και αντιδράσεις προήλθαν κυρίως από την λαϊκή απροθυμία να εγκαταλείψει τις παλιές συνήθειες (old ways) και από την έλλειψη εξοικείωσης με τους νεότερους τρόπους συμπεριφοράς. Αξίζει να τονιστεί ότι οι “παλιές συνήθειες” δεν ήταν ιδιαίτερα “Ανατολικές”, αλλά αυτή η παραδοχή λειτούργησε ως ένας θεραπευτικός μύθος που επινοήθηκε για να δικαιολογήσει κάθε αντίσταση στην αλλαγή. Για την ακρίβεια, τηρουμένων των αναλογιών, οι δυσκολίες της ελληνικής προσαρμογής δεν ήταν ριζικά διαφορετικές από αυτές της υπόλοιπης Ευρώπης: Βιομήχανοι των οποίων οι επιχειρήσεις ευημερούσαν με κεφάλαια του Δημοσίου και ταυτόχρονα απολάμβαναν κρατική προστασία από ανταγωνιστές, δημόσιοι υπάλληλοι εθισμένοι σε περίπλοκες και αναποτελεσματικές διαδικασίες, τράπεζες που λειτουργούσαν ως κυβερνητικές υπηρεσίες, ελεύθεροι επαγγελματίες που συστηματικά δεν δήλωναν στον έφορο τα εισοδήματά τους, έμποροι που επιβίωναν χάρη σε δάνεια και προστατευτικές κυβερνητικές ρυθμίσεις, και πολιτικοί που άνετα έπαιζαν το ρόλο του Άγιου Βασίλη – όλοι αυτοί έβρισκαν την προσαρμογή σε μια σύγχρονη και ανταγωνιστική κοινωνία δυσάρεστη και ενοχλητική» .1
Αλήθεια, πόσο επίκαιρες παραμένουν οι θέσεις του στην περίοδο της μεγάλης οικονομικής και πολιτικής κρίσης που διανύουμε!
1. Argyrios A. Fatouros, “Political and Institutional Facets of Greece’s Integration in the European Community”, στο Harry J. Psomiades and Stavros B. Thomadakis, eds., Greece, the New Europe and the Changing International Order, Pella, Νέα Υόρκη 1993, σ. 30.
Υιοθέτησε ο Αργύρης Φατούρος έκτοτε τη ρεαλιστική πρόταση ότι η μεγαλύτερη συνάφεια νομικών θέσεων παρατηρείται ανάμεσα στα αναπτυγμένα κράτη και η μεγαλύτερη αμφισβήτηση προέρχεται από τα αναπτυσσόμενα. Το ζητούμενο, επομένως, για ένα θεσμικά καλύτερα οργανωμένο διεθνές σύστημα θα ήταν το κλείσιμο της ψαλίδας ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους του πλανήτη. Και σ’ αυτή την αρχή έμεινε σταθερός στο υπόλοιπο της λαμπρής του σταδιοδρομίας.
Το 1981, στην ακμή της παραγωγικότητάς του στις ΗΠΑ, αποφάσισε να επιστρέψει μόνιμα στην Ελλάδα μετά την εκλογή του στην έδρα δημόσιου διεθνούς οικονομικού δικαίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εννέα χρόνια αργότερα, το 1990, μετά από τιμητική μετάκληση, εξελέγη πρωτοβάθμιος καθηγητής στο τμήμα πολιτικής επιστήμης και δημόσιας διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη Θεσσαλονίκη μαζί με τους καθηγητές Δημήτριο Ευρυγένη και Χρήστο Ροζάκη πρωτοστάτησαν στην ίδρυση της Ελληνικής Εταιρίας Διεθνούς Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων. Στη διάρκεια όλης της σταδιοδρομίας του στην Ελλάδα, ως συγγραφέας, ερευνητής και δάσκαλος, εμπλούτιζε την απόδοσή του στην πρώτη και μόνιμή του αγάπη, το πανεπιστήμιο, με σημαντικές αρμοδιότητες στους χώρους της πολιτικής και της διπλωματίας (π.χ. υπηρεσιακός υπουργός Δικαιοσύνης, πρέσβης στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Συνεργασίας και Ανάπτυξης, Έλληνας εκπρόσωπος στις διερευνητικές συνομιλίες με τη γειτονική Τουρκία για την επίλυση του προβλήματος οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου).
Είχα την ευκαιρία να συνυπάρξω και να συνεργαστώ με τον Αργύρη από τα χρόνια που και οι δύο διδάσκαμε στην Αμερική και, κατά καλή μου τύχη, έχοντας συνυπηρετήσει μαζί του για σχεδόν είκοσι χρόνια στα πανεπιστήμια της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας. Το συμπέρασμά μου είναι ότι ο Αργύρης Φατούρος θα αποτελεί για τις επόμενες γενιές των πανεπιστημιακών ένα λαμπρό πρότυπο προς μίμηση. Δύο προσωπικές εμπειρίες δείχνουν το μέγεθος του θαυμασμού μου για τον αείμνηστο φίλο μου: Στην Αμερική, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, έπαιξε σημαντικό και αθόρυβο ρόλο στη στήριξη του αγώνα για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην πατρίδα μας. Προς τιμήν του δεν διαφήμισε ποτέ την αντιστασιακή του δραστηριότητα για να αποκομίσει προσωπικό, κομματικό ή κοινωνικό όφελος. Η δεύτερη εμπειρία αφορά στην πρόσκληση που του είχα κάνει να μιλήσει στο πανεπιστήμιό μου στην Ουάσινγκτον (American University) μετά την πτώση της δικτατορίας. Είχα μάθει ότι, πέρα από τις επιστημονικές του επιδόσεις στο διεθνές δίκαιο, ήταν λάτρης και μελετητής του ρεμπέτικου τραγουδιού. Δέχθηκε με χαρά του την πρότασή μου να μιλήσει στο κατάμεστο αμφιθέατρο της σχολής μας γι’ αυτή την ιδιαίτερη έκφραση του πόνου του απλού ανθρώπου και της δύναμης και υπομονής που εμπεριέχει. Φυσικά καταχειροκροτήθηκε γι’ αυτό που πάντοτε ήταν: ένας ταλαντούχος, πολυδιάστατος, θερμός και γνήσια μορφωμένος Έλληνας!
Δεν είμαι αρμόδιος να κρίνω τον τεράστιο όγκο της εξειδικευμένης βιβλιογραφίας του Αργύρη Φατούρου, η οποία έχει επανειλημμένα αξιολογηθεί προσεκτικά και πολύ θετικά από ειδήμονες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Θα αρκεστώ να κλείσω το σύντομο αυτό σημείωμα με λίγες σκέψεις που ο Αργύρης Φατούρος μοιράστηκε μαζί μας πριν από δύο δεκαετίες: Μιλώντας σε επιστημονικό συνέδριο στη Νέα Υόρκη, στα τέλη Μαΐου του 1991, συνόψισε με τον καλύτερο τρόπο το δίλημμα της σημερινής Ελλάδας ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, ανάμεσα στην παράδοση και τον εκσυγχρονισμό. Μεταξύ άλλων τόνισε ότι
«η προσαρμογή της Ελλάδας στο καθεστώς του μέλους της Ευρωπαϊκής Κοινότητας συνάντησε πολυδιάστατες δυσκολίες που αναζωογόνησαν, με την πάροδο του χρόνου, τον διάλογο για τον ρόλο της Ανατολικής παράδοσης στην ελληνική κοινωνία. Δυσκολίες και αντιδράσεις προήλθαν κυρίως από την λαϊκή απροθυμία να εγκαταλείψει τις παλιές συνήθειες (old ways) και από την έλλειψη εξοικείωσης με τους νεότερους τρόπους συμπεριφοράς. Αξίζει να τονιστεί ότι οι “παλιές συνήθειες” δεν ήταν ιδιαίτερα “Ανατολικές”, αλλά αυτή η παραδοχή λειτούργησε ως ένας θεραπευτικός μύθος που επινοήθηκε για να δικαιολογήσει κάθε αντίσταση στην αλλαγή. Για την ακρίβεια, τηρουμένων των αναλογιών, οι δυσκολίες της ελληνικής προσαρμογής δεν ήταν ριζικά διαφορετικές από αυτές της υπόλοιπης Ευρώπης: Βιομήχανοι των οποίων οι επιχειρήσεις ευημερούσαν με κεφάλαια του Δημοσίου και ταυτόχρονα απολάμβαναν κρατική προστασία από ανταγωνιστές, δημόσιοι υπάλληλοι εθισμένοι σε περίπλοκες και αναποτελεσματικές διαδικασίες, τράπεζες που λειτουργούσαν ως κυβερνητικές υπηρεσίες, ελεύθεροι επαγγελματίες που συστηματικά δεν δήλωναν στον έφορο τα εισοδήματά τους, έμποροι που επιβίωναν χάρη σε δάνεια και προστατευτικές κυβερνητικές ρυθμίσεις, και πολιτικοί που άνετα έπαιζαν το ρόλο του Άγιου Βασίλη – όλοι αυτοί έβρισκαν την προσαρμογή σε μια σύγχρονη και ανταγωνιστική κοινωνία δυσάρεστη και ενοχλητική» .1
Αλήθεια, πόσο επίκαιρες παραμένουν οι θέσεις του στην περίοδο της μεγάλης οικονομικής και πολιτικής κρίσης που διανύουμε!
1. Argyrios A. Fatouros, “Political and Institutional Facets of Greece’s Integration in the European Community”, στο Harry J. Psomiades and Stavros B. Thomadakis, eds., Greece, the New Europe and the Changing International Order, Pella, Νέα Υόρκη 1993, σ. 30.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου